Juan Garzia (1997): "Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, ..."

Ikusi dugú atzo eta herenegun nóla Juan Garzia arduratu dén burúz nóla idatzi galdegai postverbalak, landuz zenbait idazpide, zeinen artean aurkitzen den guk erabilitakoa ki markatu galdegai postverbal horiek berdin nola ere bestelako materiak rhematikoak zein ez diren galdegaiak. Horretaz, zerbait gehiago ere idatzi du (mintzatuko gara horretaz aurreraxeago), baina orain geldi gaitezen an bere jarrera burúz erabilerá on idazkera horiek an estandar idatzia:  

Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, ... [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez dago aldé, noski, nahizta halako azenturen bat ez erabiltzeak berekin dakarrén zurruntasun sintaktiko handia an idazkera, zeren jakin daigun ze...

... halakoei uko egiteko baldintza, hain justu, idatzizko kode jakin bati xuxen-xuxen darraizkion joskerak erabiltzea dela, eta bere intentzioaren araberako irakurkertarik ezin duela eskatu gero, ... [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Juan Garzia-k planteatutako aukera horretan, alegia:

azentu argigarri bezain sintaktikoki askatzaile bat versus zurruntasun sintaktiko handia

guk argi daukagu ze jartzen gara guztiz aldé erábili azentu diskursibo edo progresibo bat (noiz ikusi egoki), zeinekin lasai askoan idátzi euskararen sintaxi guztiak, noski. [2363]

Juan Garzia-ren beste bi aukera grafiko desgaldegaitzaile

Atzokoan gogoratzen genuén Juan Garziaren azentu desgaldegaitzaile bat:

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Gaurkoan aipatuko ditugú Juan Garzia-k berak komentatutako beste bi aukera: 

Kontrako bidetik ere marka liteke, alegia azentu grabe batez adieraziz aditzaren aurreko sintagma ez dela kasu horretan galdegaia: 

Piramideàk dira ... 

edo bi prozedurak erabiliz: 

San Benitò bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Horiek ere desgaldegaitzaileak. [2362] [>>>]

Gogoratuz Juan Garzia-ren azentu desgaldegaitzailea

Genioén atzo burúz Zerbitzari-k aipatutako azentu desgaldegaigarri hori:

Horretaz mintzo izan dá Juan Garzia, nok aipatu baititú zenbait aukera azentual desgaldegaigarri (horien artean goragoko azentu akutua), nahiz ez duén aldeztu azentu horren erabilera. Guk azentu horren erabilera hedatu dugu ki egoerak non ondorengoa ez den galdegaia (baizik sinpleki informazio rhematikoagoa baina neutroa) edota ki egoerak non ezberdindu behar dirén erabilera prepositiboak (osagarri rhematikoagoa aurrerantza) eta postpositiboak (osagarri rhematikoagoa atzerantza), eta deitu diogu azentu diskursiboa edo progresiboa, baina, finean Juan Garzia-ren soluziobidea da, nahiz, diogunez, berak ez duén aldeztu azentu horren erabilera.

Eta gaur gogoratu nahi genuké gure beste sarrera bat, non komentatzen genuén Juan Garzia-ren azentu hori eta nóla genioen ze ber marka ortografikoa erabil litekén an beste kasu batzuk non helburua ez den desgaldegaitzailea, baizik soilik erakustea zéin den norabide rhematikoa, alegia norántza bilatu beharko dugún informazio osagarria, orohar prosodikoki indartsuagoa (nahiz izán azentu neutrala). Hortxe doa, osorik:

• Horrá azentu intonatibo zintzilikatzailea on Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilerá on azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an "Joskera lantegi" respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):

Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:

Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.

[Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:162]

Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa aldé sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea on diskursoa.

Hortxe dago halaber gure azentu progresiboa edo diskursiboa. [2361] [>>>]

Zerbitzari: "Arazo hori konpontzeko, Rubio jaunak proposatzen du tilde desgaldegaigarri batez markatzea Iparraldeko erabilera,..."

Gaur aterako gara ti gure aurreko ildoa arrén ekarri hona ondorengo komentarioa ganik Zerbitzari (an Erramun Gerrikagoitia-ren blogá deitzen Referentziak), zeintan, erantzunez preseski i Erramun bera, Zerbitzari mintzo da burúz arazoa on nóla bereiztu (eta interpretatu, eta intonatu...) galdegaia an esaldi idatziak non ordena ez den SOV, baizik SVO (ikus hemen):

Proposatzen duzu esaldi honen ordez:

"Hamasek Egiptoren eta Qatarren su-eten proposamena onartu du"

beste hau idaztea:

"Hamasek onartu du Egiptoren eta Qatarren su-eten proposamena".

Konponbide horrek arazo berri bat sortzen du, ordea, gure tradizio sintaktiko bikoitzaren dikotomiatik heldu dena (Iparralde/Hegoalde, edo, nahiago baduzu, Sortalde/Sartalde). Labur azalduko dut.

Hegoaldetarren ohiko erabileran, ahozkoan nola idatzian, aditzaren aurrean doana maiz hartzen da galdegaitzat:

Nork onartu du su-eten proposamena? > "Hamasek onartu du su-etena"

Iparraldean, aldiz, aditzarekiko posizioak ez du baitezpada determinatzen esanahia, halako maneraz non Iparraldeko tradizioan posible ezeze usaiako ere baden antolamendu hau:

Zer egin du Hamasek? > "Hamasek onartu du su-etena"

Erabilera edo ohidura sintaktiko bi horiek (Iparraldekoak eta Hegoaldekoak) elkarrekin talka egiten dute, inkonpatibleak dira, eta irakurleak ez badaki aldi bakoitzean zein paradigmatan kokatu behar duen bere burua esaldia xuxen dekodetzeko, zure proposamenari adiera bat edo beste bat eman diezaioke: 1) Hamasek onartu du baina enparauek ez dute onartu vs. 2) Hamasek egin duena izan da onartzea...

Ataka hori arazo gogor bat da euskal sintaxian, baina bakan edo inoiz ez da aipatzen, ez baita harrigarri jakinik zeinen abila den euskal intelligentsia linguistikoa ezikusi egiteko aflijitzen gaituzten gaitz handienei.

Arazo hori konpontzeko, Rubio jaunak proposatzen du tilde desgaldegaigarri batez markatzea Iparraldeko erabilera, eta, zure adibidera itzuliz, honela izkribatzea:

"Hamasek onartu dú Egiptoren eta Qatarren su-eten proposamena."

zeinarekin abisatzen zaio irakurleari "Hamasek" hitza, esaldi horretan, ez dela galdegaia.

Ikusten duzunez, Erramun, gutxien uste den tokian konponbide bati arazo berri batek darraio.

Patu tristea gurea, alafedea.

Zerbitzari.

 Horrá hari osoa:

Bai, sartzeke an diferentziak artén Iparraldeko eta Hegoaldeko usadioak respektu galdegai mintzatuak edo idatziak, egia da ze, hizkuntzaren garabidean, guztiz beharrezkoa da ze, hala mintzatuan nola idatzian ere, onar daitezen ordena progresiboak (enfatikoak edo neutroak), non esaldiaren parte rhematikoena, berriena, zehatzena (galdegaia izan ala ez) kokatzen den an bukaera on esaldia.

Zeren aipatu da ze halako SVO ordenak onartzeko arazo bat izan ahal da ze idatzian batzuetan orden ahoriek izan ahal dira interpretatiboki anbiguoak, eta gauza da ze horren soluziobidea izan ahal dá hain sinplea nola tilde bat erabiltzea noiz uste baitugu egoki finéz seinalatu norabide rhematikoa (delarik galdegaia edo bestelako elementuren bat zein den rhematikoagoa zein hitz azentuatua: horrela ere ondo ezberdin daitezke erabilera prepositiboak eta postpositiboak).

Horretaz mintzo izan dá Juan Garzia, nok aipatu baititú zenbait aukera azentual desgaldegaigarri (horien artean goragoko azentu akutua), nahiz ez duén aldeztu azentu horren erabilera. Guk azentu horren erabilera hedatu dugu ki egoerak non ondorengoa ez den galdegaia (baizik sinpleki informazio rhematikoagoa baina neutroa) edota ki egoerak non ezberdindu behar dirén erabilera prepositiboak (osagarri rhematikoagoa aurrerantza) eta postpositiboak (osagarri rhematikoagoa atzerantza), eta deitu diogu azentu diskursiboa edo progresiboa, baina, finean Juan Garzia-ren soluziobidea da, nahiz, diogunez, berak ez duén aldeztu azentu horren erabilera.

Guk, ordea, guztiz aldezten dugu ordena/azentu horren erabilera (noiz ikusi egoki), zeinekin euskara idatziak (eta berarekin mintzatuak ere) eginen zuén aurrerako salto ondo relevante bat. [2360] [>>>]

Baina noiz bilátu "igobide klasikoa" an Google, zér topatu dugu? Zero emaitza (aúrka "igoera klasikoa" kin 579 emaitza)

Atzo eta herenegun azpimarrratzen genuen ze:

Bai, "igoera" bat izan ahal dá:

Norabait igoz egiten den ibilbidea. [Elhuyar, 1993]

edo, bestela esanda, nonbaitera igotzeko bidea.

eta, ikusiz ze adiera hori ez da agertzen an "Euskaltzaindiaren Hiztegia", galdetzen genuen honako hau: ...

Hala ere, eta errepikatuz atzoko galdera, nóla esan behar genuke aráuz Euskaltzaindia?

Ba, ideia hori emateko, guk topatutako referentzia hurbilena izan dá "igobide" hitza, zek daukán bere sarrera propioa an "Euskaltzaindiaren Hiztegia" signifikátuz justuki: "igotzeko bidea", nola ikusi ahal dugun an ondorengo irudia:

Beraz, dirudienez, Euskaltzaindia-k nahiago luké "igobide klasikoa" ezez "igoera klasikoa". Baina noiz bilátu "igobide klasikoa" an Google, zér topatu dugu?

• "igobide klasikoa" 

• Ez da bilaketa honen emaitzarik aurkitu

Esan nahi baitá: zero emaitza, bat ere ez, berdin-berdin nola an "igotze klasikoa":

• "igotze klasikoa" 

• Ez da bilaketa honen emaitzarik aurkitu
  

eta oso ezberdin zein atzoko "igoera klasikoa":

• "igoera klasikoa"

• 579 emaitza inguru

Edonola ere, argi dago ze Euskaltzaindia-k bádu hor gogo eta jarduera proaktibo bat. Arazoa da ze, alde batetik, jarduera proaktibo hori dá arauemailea (izan beharko litzaké sinpleki sugeritzailea, nola genioen an "Aldez akademia iradokitzailea, ez araugilea"), eta beste alde batetik, gauza da ze jarduera proaktibo hori ez doa an norabide bereziki ona, baizik gehiago, an norabide nagusiki txarra, lexikoan ere. [2359] [>>>]

Iñigo Alzola mendi-lasterkaria (2023): "Gero, Udalatik Udalatxera hainbat igoera daude, baina igoera klasikoa da azkarrena."

Goiena aldizkarian (2023-10-27), Iñigo Alzola mendi-lasterkariari galdetu ziotén honako hau:

Udalatxera nondik igo begiratzen ibili zineten? [Xabier Urzelai kazetaria, 2023:32]

 eta, erantzunez, kirolari horrek momentu batean dio:

Gero, Udalatik Udalatxera hainbat igoera daude, baina igoera klasikoa da azkarrena. [Alzola, 2023:32]  

Hortaz, hainbat igoera daude, eta horietarik báda bat zein dén igoera klasikoa (ikus atzoko sarrera). Horren harira, bilatu dugu an Google zénbat emaitza ateratzen zaizkigun an:

• "igoera klasikoa"

eta atera zaizkigú 

• 579 emaitza inguru

Bai, "igoera" bat izan ahal dá:

Norabait igoz egiten den ibilbidea. [Elhuyar, 1993]

edo, bestela esanda, nonbaitera igotzeko bidea. Hala ere, eta errepikatuz atzoko galdera, nóla esan behar genuke aráuz Euskaltzaindia? [2358] [>>>]

Horixe guztia egiten zen an 1993ko Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoa

Herenegungoan amaitzen genuen gure sarrera esánez:

... azken sarrerak ikusita (atzokoa, herenegungoa, edo duela hiru egunekoa), nekez duda daiteke ze "igoera" hitza ondo finkatua dago an euskal sistema lexikoa signifikátuz igotzearen ekintza/prozesua, horren ondorioa eta baita igotzeko bidea ere. Gauzak horrela direlarik, interesgarria iruditzen zaigu "igotze" forma soilik erabiltzea nola izen hutsa noiz bereziki azpimarratu nahi dugún igotzearen ekintza/prozesu hutsa, eta ez bestela. Esan gabe doa ze diferentzia hori argiki adierazi beharko litzake an hiztegiak.

eta atzokoan:

Izan ere, "igotze" aditz-forma bat da (aditz-izena) nahizta batzuetan erabili ahal den nola izen hutsa. Antzeko zerbait gertatzen da an gaztelania kin "subir" aditz-forma infinitiboa, zein orobat dén aditz izena:

• "subir es cansado"

eta zein batzutan erabil daiteke nola izen hutsa:

• "un subir pausado", "el subir de los precios"
  

nahizta halako erabilerak ez diren agertzen an hiztegia zeren dirén erabilera sistematikoak (an aditz guztiak), sintaktikoki sistematikoak. Gure ikuspegitik, hiztegian soilik agertu beharko liraké erabilera nominal ez-sistematikoak.

Eta gauza da ze horixe guztia egiten zen an 1993ko Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoa (ikus sarrera hau), zeintan irakurtzen dugún:

Igoera

iz. 1. Igotzearen ekintza eta horren ondorioa. Prezioen igoera. 2. Norabait igoz egiten den ibilbidea. Urkiolako igoera. [Elhuyar, 1993]

eta non, bestalde, "igotze" aditz-izena ez den agertzen an hiztegia. 

Hortaz, Euskaltzaindia-k aukeran zuén 1993ko Elhuyar-eredu hori, guztiz eskura ere, nola ikusten genuén orain dela gutxi:

hala nola ere, nolabait esanda, 1991ko Lur-eredua:

igoera

iz. igotzea.

zein dén, azken buruan, Euskaltzaindia-k aukeratutakoa:

igoera

iz. igotzea.

hala berdinduz "igoera" eta "igotzea". Gainera, horren arabera daukagu ze:

Norabait igoz egiten den ibilbidea.

ez da igoera bat. Baina, orduan, horren ordez, zér esan beharko genuke aráuz Euskaltzaindia? [2357] [>>>]

Antzeko zerbait gertatzen da an gaztelania kin "subir" aditz-forma infinitiboa, zein orobat dén aditz izena ("subir es cansado"), eta zein batzutan erabil daiteke nola izen hutsa ere ("un subir pausado", "el subir de los precios")

Atzokoan amaitzen genuen gure sarrera esánez:

... azken sarrerak ikusita (atzokoa, herenegungoa, edo duela hiru egunekoa), nekez duda daiteke ze "igoera" hitza ondo finkatua dago an euskal sistema lexikoa signifikátuz igotzearen ekintza/prozesua, horren ondorioa eta baita igotzeko bidea ere. Gauzak horrela direlarik, interesgarria iruditzen zaigu "igotze" forma soilik erabiltzea nola izen hutsa noiz bereziki azpimarratu nahi dugún igotzearen ekintza/prozesu hutsa, eta ez bestela. Esan gabe doa ze diferentzia hori argiki adierazi beharko litzake an hiztegiak.

Izan ere, "igotze" aditz-forma bat da (aditz-izena) nahizta batzuetan erabili ahal den nola izen hutsa. Antzeko zerbait gertatzen da an gaztelania kin "subir" aditz-forma infinitiboa, zein orobat dén aditz izena:

• "subir es cansado"

eta zein batzutan erabil daiteke nola izen hutsa:

• "un subir pausado", "el subir de los precios"
  

nahizta halako erabilerak ez diren agertzen an hiztegia zeren dirén erabilera sistematikoak (an aditz guztiak), sintaktikoki sistematikoak. Gure ikuspegitik, hiztegian soilik agertu beharko liraké erabilera nominal ez-sistematikoak. [2356] [>>>]

Ikusten dugu, beraz, ze "igoera" izena ondo finkatua dagoela an euskal sistema lexikoa

Gogoratu nahi genituzké Igone Zabala-ren hitz hauek:

• Igone Zabala (2014): "..., behin aditzetiko izen bat sistema lexikoan ondo finkatuta dagoenean, '-tze' daramatenak aditz-izentzat hartu ohi ditugu, eta baztertuta geratzen zaizkigu izenak behar dituzten testuinguruetatik."

Dio Igone Zabala-k an bere "Nominalizazio-eskalak eta hiztegiak" (2014) burúz erabilerá on aditz-izenak (nola "abstraitze") noiz existitzen dirén ondo finkatutako aditzetiko izenak (alegia, nominalizazio-izenak) nola "abstrakzio":

..., behin aditzetiko izen bat sistema lexikoan ondo finkatuta dagoenean, -tze daramatenak aditz-izentzat hartu ohi ditugu, eta baztertuta geratzen zaizkigu izenak behar dituzten testuinguruetatik. [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

Eta azken sarrerak ikusita (atzokoa, herenegungoa, edo duela hiru egunekoa), nekez duda daiteke ze "igoera" hitza ondo finkatua dago an euskal sistema lexikoa signifikátuz igotzearen ekintza/prozesua, horren ondorioa eta baita igotzeko bidea ere. Gauzak horrela direlarik, interesgarria iruditzen zaigu "igotze" forma soilik erabiltzea nola izen hutsa noiz bereziki azpimarratu nahi dugún igotzearen ekintza/prozesu hutsa, eta ez bestela. Esan gabe doa ze diferentzia hori argiki adierazi beharko litzake an hiztegiak. [2355] [>>>]

Bádirudi ze igoerak izaten dirá pikoak, bitartean ze igotzeak ez hainbeste ("igoera pikoa" 523 aúrka "igotze pikoa" 0)

Amaitzen genuén atzo esánez:

Bestalde, bádira beste modu bateko igoerak ere zein, egon, bádauden: 

• igo-erak, igotzeko erak, igotzeko bideak, gorantzako ibilbideak:

zein, genioenez, egon bádauden, eta ez diren igotzeak (demagun esaldi hau: "mendi horretara bi igoera daude").

Bai, igoerak gorantzako bideak ere bádira, batzuetan oso igoera pikoak. Ikus daigun zénbat alditan agertzen den "igoera pikoa" an Google:

• "igoera pikoa":  523 emaitza inguru

bitartean eta:

• "igotze pikoa":  Bat ez

Bádirudi ze igoerak izaten dirá pikoak, bitártean ze igotzeak ez hainbeste. [2354] [>>>]

Google: "igoerak daude" (151 emaitza inguru) versus "igotzeak daude" (Bat ez)

Amaitzen genuen atzo esánez ze:

Bádirudi ze "igoera" eta "igotze" ez direla finean hain ordezkagarriak.

Horren haritik, bila daigun gaur honako katea an Google (komatxoak ere):

• "igoerak daude"
  

Aurkitzen ditugú 151 emaitza inguru:

bitárten noiz bilátu:

• "igotzeak daude"

ez dugun aurkitzen bat ere:

Gauza da ze tipikoki igotzeak ez "daude" (tipikoki igotzeko ekintzak eurak ez "daude"), "daudenak" izaten dirá igotze horien (edo igotzearen) ondorioa edo ondorioak, esan nahi baita ze "daudenak" izaten dirá igoerak (besarkatuz ekintzak eta, esango genuke ze bereziki, ondorioak ere).

Bestalde, bádira beste modu bateko igoerak ere zein, egon, bádauden: 

• igo-erak, igotzeko erak, igotzeko bideak, gorantzako ibilbideak:

zein, genioenez, egon bádauden, eta ez diren igotzeak (demagun esaldi hau: "mendi horretara bi igoera daude"). [2353] [>>>]

Google: "igoera bat dago" (1000 emaitza inguru) versus "igotze bat dago" (Bat ez)

Atzoko sarreraren haritik, galde genegi (genegike, geneike, geinke) ea zinez diferenteak al diren "igoera" eta "igotzea"? Edo ea akaso gauza bera ote diren? Horretaz, ikus daigun adibidez ondorengo bi emaitzak ti Google. Lehenengoan bilatu dugú:

• "igoera bat dago" (kin komatxoak)

eta bilatzaile horrek eman dizkigú hainbat emaitza: 

• 1000 inguru; 

bitartean eta noiz bilátu:

• "igotze bat dago" (kin komatxoak)

ez da agertu bat ere:

• Ez da bilaketa honen emaitzarik aurkitu.

Bádirudi ze "igoera" eta "igotze" ez direla finean hain ordezkagarriak. [2352] [>>>]

Onartzen bazait expresioa: Zér arraio gertatzen ari da?

Amaitzen genuén atzoko sarrera esánez:

Gure kasu partikular honetan daukagú "igoera" izena, sortua bidéz "-(k)era" atzizkia:

• igo-era/igo-k-era 

zeinda izaten duén joera, ñabardura edo kutsu modal bat, adieraziz ere zerbait nola:

• igo-tze-ko era

non sartuko litzakén ez soilik igotzeko ekintza, baizik ere igotzeko modua, zeinen barruan agertzen zaigún igotzeko bidea ere, alegia lekuá (aldapá) bera nondik igo ahal den (zein ez den "igotze" bat). Igotzeko ondorioa ere, "igoera" da: igotzea da akzioa edo prozesua zeinen bidez burutzen baitugu igoera.

Eta bai, halaxe da an 1993ko Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoa:

igoera

iz. 1. Igotzearen ekintza eta horren ondorioa. Prezioen igoera. 2. Norabait igoz egiten den ibilbidea. Urkiolako igoera. • igoera zuzen. ASTRON. Puntu bernalaren eta astroaren ordu-zirkuluaren arteko ekuatore-arkua.

eta antzeko azalpen hau irakur daiteke bilatuz Harluxet Hiztegi Entziklodikoa an Google: 

igoera

iz. 1. Igotzeko ekintza eta horren ondorioa. Prezioen igoera. 2. Norabait igoz egiten den ibilbidea. Urkiolako igoera. • igoera zuzen. ASTRON. Puntu bernalaren eta astroaren ordu-zirkuluaren arteko ekuatore-arkua.

Konpara kin Euskaltzaindia-k damaigun hau:

igoera

iz. igotzea.

zein den ber azalpena zein agertzen zaigun an Lur hiztegi entziklopedikoa (hasi zen publikatzen an 1991):

igoera

iz. igotzea.

Onartzen bazait expresioa: Zér arraio gertatzen ari da? [2351] [>>>]

Nominalizazio-izenak (izen hutsak), aldiz, ez dira homogeneoak, baizik ondo heterogeneoak kin sorrera eta evoluzio ezberdinak erántzunez ki behar ezberdinak zein beteko diren bidéz sufijo ezberdinak (kin joera eta ñabardura semantiko ezberdinak), halan sórtuz izen hutsak kin signifikantza diversoak, harago ti ekintza hutsa

Amaitzen genuen atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, "igotze" sarrera ez litzake agertu behar an hiztegia, regularki signifikatuz:

• "igo" aditzeko ekintza (bestela esanda: igo-tze-ko ekintza).

Diogunez, regularki.

nolabait berresanez ondorengo hitzak ganik Igone Zabala (ikus herenengungo sarrera):

Sortutako aditz-izen horiek guztiek, gainera, antzeko semantika izango dute eta antzeko testuinguru sintaktikoetan erabili ahal izango dira. Hori dela eta, ez dira printzipioz hiztegietan jasotzeko hautagaiak. [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

Bai, aditz-izenak sortzen dirá bidéz "-tze/-te" sufijoa, denek ere jasoz antzeko semantika (akzio/prozesua) eta antzeko joskera (josteko era edo kera).

Nominalizazio-izenak (izen hutsak), aldiz, ez dira horrelakoak, ez dira homogeneoak, baizik ondo heterogeneoak kin sorrera eta evoluzio ezberdinak erántzunez ki behar ezberdinak zein beteko diren bidéz sufijo ezberdinak (bakoitza kin bere joera eta ñabardura semantiko ezberdinak), halan sórtuz izen hutsak kin signifikantza diversoak, harago ti ekintza hutsa. Igone Zabala-k ederki esan duenez: nominalizazio-izen horietako bakoitza izaten dá "mundu bat" (ikus sarrera hau).

Gure kasu partikular honetan daukagú "igoera" izena, sortua bidéz "-(k)era" atzizkia:

• igo-era/igo-k-era 

zeinda izaten duén joera, ñabardura edo kutsu modal bat, adieraziz ere zerbait nola:

• igo-tze-ko era

non sartuko litzakén ez soilik igotzeko ekintza, baizik ere igotzeko modua, zeinen barruan agertzen zaigún igotzeko bidea ere, alegia lekuá (aldapá) bera nondik igo ahal den (zein ez den "igotze" bat). Igotzeko ondorioa ere, "igoera" da: igotzea da akzioa edo prozesua zeinen bidez burutzen baitugu igoera. [2350] [>>>]

Gure ikuspegitik, "igotze" sarrera ez litzake agertu behar an hiztegia, regularki signifikatuz "igo" aditzeko ekintza (igo-tze-ko ekintza)

Genioen atzo:

Aditz-izen guztiak sistematikoki azaltzea an hiztegiak ez da beharrezkoa ti ikuspuntu lexikoa, zeren ez dira baliabide lexikoak, baizik sintaktikoak. Horrela, baldin jasoa badugú "igo" aditza (hala nola ere bere "igotzen" forma) kin ondorengo lau adierak:

ez dirudi egokia errepikatzea informazio guzti hori an aditz-izen sistematiko bat zeinda ez dún ezer aportatzen gain goragoko sarrera orokorra. Are gutxiago noiz aditz-izen horretan soilik agertzen dén goragoko adiera horietako bat, eta ez besteak, nahastuz aditz-izen horren esangura:

Gure ikuspegitik, "igotze" sarrera ez litzake agertu behar an hiztegia, regularki signifikatuz:

• "igo" aditzeko ekintza (bestela esanda: igo-tze-ko ekintza).

Diogunez, regularki. [2349] [>>>]

Zergátik ez dituzte errepikatzen beste hiru adieren aditz-izenak ere? Ez al da guzti hau ondo nahasgarria?

Zioen atzo Igone Zabala-k an bere "Nominalizazio-eskalak eta hiztegiak" (2014):

Baliabide sintaktikoek erabateko emankortasuna dute. Alegia, igo aditzetik abiatuta, igotzea eta igotzeko arrazoia sortzeko erabilitako arau bera erabiliz, antzeko egiturak sor daitezke edozein aditz hartuta, diskurtsoak hala eskatzen badu: apurtzea, sinestea, konprometitzea, hedatzea, komunikatzea, irakastea, estaltzea... Sortutako aditz-izen horiek guztiek, gainera, antzeko semantika izango dute eta antzeko testuinguru sintaktikoetan erabili ahal izango dira. Hori dela eta, ez dira printzipioz hiztegietan jasotzeko hautagaiak. [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

Bai, hala da. Aditz-izen guztiak sistematikoki azaltzea an hiztegiak ez da beharrezkoa ti ikuspuntu lexikoa, zeren ez dira baliabide lexikoak, baizik sintaktikoak. Horrela, baldin jasoa badugú "igo" aditza (hala nola ere bere "igotzen" forma) kin ondorengo lau adierak:

ez dirudi egokia errepikatzea informazio guzti hori an aditz-izen sistematiko bat zeinda ez dún ezer aportatzen gain goragoko sarrera orokorra. Are gutxiago noiz aditz-izen horretan soilik agertzen dén goragoko adiera horietako bat, eta ez besteak, nahastuz aditz-izen horren esangura:

Ikusten denez, Euskaltzaindia-k jaso du "igo" aditzaren aditz-izena baina soilik an bere lehenengo adiera, eta soilik jarriz "joatea" non gorago jartzen zuén "joan"; hau da, orain erábiliz "joan" aditzaren aditz-izena, zeinek ez duen ezer ere aportatzen.

Gauza larriagotzen da noiz irakurtzen dugún "igotze" formaren bigarren adibidea:

Nantesen nengoela gaztigatu zidaten kapitain egin nindutela, axola gutxi niri igotze horregatik, ez bainuen gogorik soldadutzarako.

non erabiltzen ari den goragoko bigarren adiera:

2. Hierarkia batean edo balio sistema batean gora egin.

zein ez den agertzen an "igotze" sarrera. Hasten badira errepikatzen, errepika dagitela adiera guztiak, edo, askoz hobeto ez dagitela errepika bat ere ez. Ez al da guzti hau ondo nahasgarria? [2348] [>>>]

Igone Zabala (2014): "Aditzetiko izenak, aldiz, elementu lexikoak dira, eta horietako bakoitza mundu bat izaten da maiz morfologiari eta semantikari dagokienez:..."

Jarraituz kin nominalizazio-kontuak, Igone Zabala-k dio an bere "Nominalizazio-eskalak eta hiztegiak" (2014), azpimarratuz nominalizazio-izenen izaera lexikoa:

Baliabide sintaktikoek erabateko emankortasuna dute. Alegia, igo aditzetik abiatuta, igotzea eta igotzeko arrazoia sortzeko erabilitako arau bera erabiliz, antzeko egiturak sor daitezke edozein aditz hartuta, diskurtsoak hala eskatzen badu: apurtzea, sinestea, konprometitzea, hedatzea, komunikatzea, irakastea, estaltzea... Sortutako aditz-izen horiek guztiek, gainera, antzeko semantika izango dute eta antzeko testuinguru sintaktikoetan erabili ahal izango dira. Hori dela eta, ez dira printzipioz hiztegietan jasotzeko hautagaiak. Aditzetiko izenak, aldiz, elementu lexikoak dira, eta horietako bakoitza mundu bat izaten da maiz morfologiari eta semantikari dagokienez: apurketa, sinesmen, konpromiso, hedapen, komunikazio, irakaskuntza, estaldura... [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

Errepikatzen dugú:

Aditzetiko izenak, aldiz, elementu lexikoak dira, eta horietako bakoitza mundu bat izaten da maiz morfologiari eta semantikari dagokienez... [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

Bai, elementu lexikoak (baliabide lexikoak), ez aditz-izen hutsak (baliabide sintaktikoak). [2347] [>>>]

Zerga-kontuetan askotan erabili da "dedukzio" hitza eta baita "deduzitu" aditza ere

Bide batez, atzoko sarreran ematen genuén ondorengo aipua, non gaur berezitu nahi genuke lehenengo adiera:

• the act or process of deducting; substraction.

• something that is or may be deducted.

Zerga-kontuetan askotan erabili da "dedukzio" hitza: adibidez, jarriz errenta eta dedukzio batera an Google, lortzen ditugú 1240 emaitza inguru:

hala referituak ki ekintza edo prozesua nola ere ki portzentaje zehatzak. Era berean, errenta-kontextu horretan aski erabiltzen dá "deduzitu" aditza ere (1450 emaitza inguru):

Adiera horiek ez dira ageri an Euskaltzaindiaren Hiztegia, nahizta aski erabiliak izan. [2346] [>>>]

Deduzitutakoa ere báda dedukzio bat

Jarraituz kin gaia on nominalizazio-izenak, ikus daigun gaur beste adibide bat: "dedukzio" hitza, zein euskararen hiztegi arauemailean agertzen dén honela:

dedukzio: iz. iz. Premisa batzuetatik abiatuz ondorioak ateratzea. [Euskaltzaindiaren Hiztegia]

Definizio horretatik segitulo litzake ze dedukzioa soilik liteké deduzitzeko ekintza edo prozesua, eta ez ondorioa (deduzitutako ondorioa), noiz, gure ikuspegitik bederen, dedukzio bat izan ohi da hala deduzitzeko prozesua nola ondorioa bera ere: esan nahi baita ze deduzitutakoa ere báda dedukzio bat (kasu horretan ez da aditz-izena, ezpada izen hutsa). 

Hori ez da horrela soilik euskaran, baizik ze mintzo gara burúz hitz horren esangura orokorra an hizkuntza ezberdinak, nola ikusi ahal den adibidez an "Wordreference" webgunea, bilatuz inglesezko "deduction":

non argiki agertzen zaigún kontraposizioá arten ekintza-prozesua:

• the act or process

eta prozesu horren ondorioa:

• "something deduced" edo "a conclusion reached"

Euskaraz, ordea, bádirudi ze galdu dugú ondorioa, galdu dugú dedukzio-prozesuaren emaitza, zein orobat izaten dén dedukzio bat. Zeren deduzitutakoa ere báda dedukzio bat. [2345] [>>>]

Igone Zabala (2014). "Euskarak aditzetiko izenak sortzeko oso-oso sistema aberatsa duelarik,..."

Zioén Luis Maria Mugica-k an bere "Origen y desarrollo de la sufijación euskerica" (1978:195-200) burúz "-mendu (-mendi), -mentu" sufijo derivatzailea (ikus 2322): .

• "-mendu (-mendi), -mentu"

Este es otro de los sufijos más fecundos del euskara. Su importancia en los derivados abstractivos es enorme en la lexicografía, tanto antigua como nueva. [Mugica, 1978:195]

azpimarratuz atzizki horren inportantzia arrén sortu aditzetiko izenak (izen hutsak) hala nola haren emankortasun zaharra eta berria (ikus 2321).

Bestalde, gertatzen da ze euskara dá aberatsa an sufijo derivatiboak, oso oso aberatsa (jarraituz kin aportazioak ti Igone Zabala: ikus adibidez atzoko sarrera ere):

Euskarak aditzetiko izenak sortzeko oso-oso sistema aberatsa duelarik,... [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

eta hori aberastasun-iturria da (edo izan beharko litzake):

Euskarak aditzetiko izenak sortzeko oso-oso sistema aberatsa duelarik, bereizketa morfopragmatikoak garatzen dira maiz aditz beretik sortutako izenen artean: itzulpen / itzulpengintza; batuketa / batura; haziera / hazkunde / hazkuntza; sorrera / sorkuntza / sormen... Hori da espero daitekeena, gainera, oso morfología aberatsa duen euskara bezalako hizkuntza eranskari batetik. [Zabala, "Nominalizazio-eskala eta hiztegiak", 2014]

Gaur egun, ordea, bádirudi ze nominalizazio-izenak bihurtu dirá nagusiki arazo-iturri, noiz benetako arazoa ez dén baizik estuasun sintaktikoa on sintaxi buruazkena, zeinen eragina islatzen den an izen-konplementazioa, aditz-konplementazioa... [2344] [>>>]