Zalantzaren etorreraz, zalantza batzuk

Beste kolaborazio bat heldu zaigu, kasu honetan Juan Luis Zabalak bidalia, Jokin Muñozen Ohe azpia hitzaldiari erantzunez: iragarri genuen bezala, aldizkari hau eztabaidarako espazioa izatea nahiko genuke, eta horregatik dago hemen. Eta orain utz diezaiogun hitza Juan Luis Zabalari:

Ez dakit oso ondo zergatik, Jokin, ez ditut horretarako arrazoiak oso ondo neurtu, baina Volgako Batelarien blog honetan zure hitzaldiaren testua irakurri ahala erantzuteko gogoa piztu zait. Seguru asko kezkatzen nauten gai batzuk jorratu dituzulako, seguru asko nire zalantza batzuk astindu dituzulako. Eskerrik asko, horrenbestez. Testu hau duzu erantzuteko piztu didazun gogo horren emaitza.

Zaharrak berri

Abertzaletasunaren monolitismoari eta ikuspegi itxiegiari egiten dizkiozun kritika horiek guztiek ezer gutxi dute, nire ustez, edo nire pertzepzioarentzat behintzat, berritik. Kritika horiek txiste-iturri oparo agortezin bihurtzeraino ditut nik entzunak (ETB-2ko Vaya semanitako lehen emanaldia baino 22 bat urte lehenagotik; zer urtetakoa ote da ba, esaterako, adibide ezaguna jartzearren, Hertzainaken Drogak AEKn kantua ?), ezker abertzaleko (edo, gutxienez, sistemaren nolabaiteko aurkakotasuneko) zirkuluetatik irten gabe.

Literaturari edo hitz kultuari dagokionean ere, ez dira inondik ere berriak kontu horiek. Iñaki Segurolaren liburu argitaratu berrian (Gaur ere ez du hiltzeko eguraldirik egingo, Alberdania, 2005) aurkitu ditut oraindik orain, dotore eta zintzo asko adieraziak. Baina Iñigo Aranbarri, Koldo Izagirre, Jose Luis Otamendi, Joseba Sarrionandia eta beste hainbat ez dira atzo goizekoak, ezker abertzaleko jende askorentzat (hori egia da, horretan arrazoi guztia ematen dizut) molestia huts badira ere, traba baino egiten ez duten "intelektualak" edo antzeko zerbait (Sarrionandia salbu da ikuspegi horretatik, jakina, bere borondatearen kontra seguru asko).

Har dezagun Otamendi, esate baterako: ezker abertzaleko militante deklaratua duzu; ados, ongi da. Baina Markos eta Manexak ipuinak idatzi zituen, besteak beste, Euri kontuak (Susa, 1999) ipuin liburu hezur-muinetaraino "konprometitu" eta (ondorioz?) arinegi ahantzian; areago: askok (ondorioz?) irakurri gabe baztertuan.

Horretaz guztiaz aparte, ezker abertzaletik eta inguruko zirkuluetatik kanpo ere (delako "el entorno" horren zabal horretatik kanpo, alegia), maiz jaurti dira gisako kritikak, batzuetan dotore eta errespetuz, beste batzuetan... beste modu batzuetan.

Borroka armatua, ETA eta beste kontu batzuk

Ez dakit beharrik dagoen, baina, inozo samarra naizenez, esan egingo dut, ez zait inporta: ez nago borroka armatuaren aurka "horrela", en plan grande, Juanjo Olasagarrek esango lukeen moduan (eta ez dut sinesten inor benetan egon daitekeenik ere, gogora dezagun The Clashen The guns of Brixton kantuko galdera), baina ez naiz inondik ere ETAren aldekoa; gaitzesgarriak eta salagarriak iruditzen zaizkit ETAk egindako ekintza asko eta asko, oso aspalditik, eta bai, nik, neure aldetik, ez daukat inolako arazorik esateko ETAk egin dezakeen gauzarik onena eta, niretzat behintzat, pozgarriena desegitea dela. (Ñabardura txiki bat: ez daukat arazorik hori hemen esateko; beste leku batzuetan, aldiz, ez nuke esango, eta gero azalduko dut zergatik.)

Baina...

"Zalantzaren etorrera ikusten ari gara" diozunean, niri galdera batzuk datozkit burura arrapaladan. Noren zalantzez ari zara baina? Ikusten al duzu zalantzaren izpirik txikiena ere, adibidez, Vocentoko hedabideetako editorialetan? (Gipuzkoakoak Bizkaikoak baino pixka bat leunagoak dira, eta Bizkaikoak Madrilgoak baino leunagoak, baina horiek ez dira prezixo zalantzak eragindako gorabeherak.) Ikusten al duzu zalantzaren izpirik txikiena ere Espainiako Estatuaren indar-agerpen terroristetan? ETA eta ezker abertzaletasunaren itxikeria al dira Euskal Herriko gurasook seme-alaben etorkizunaz (eta osaba-izebok ilobonaz) serio eta larri kezkatuta egoteko duzuen arrazoi nagusia? Non, eta gaurko mundu globalizatuan? Non, eta politika botere ekonomikoaren menpeko gune hezur-muinetaraino biziatu eta ustela bihurturik dugun gizarte honetan? Noiz, eta hala errepresioaren eta torturaren inpunitateak nola langileen prekarietateak Francoren garaiko markak gainditzen dituzten garai honetan?

Gisa berean, Adolf Eichmannen aipamenak ere galdera baterako bidea eman dit: ETAkideak eta ezker abertzaleko kide itxiak baino ez dizkizu ekartzen gogora Adolf Eichmannek?

Ni ez naiz ETAren aldekoa. Baina ez daukat bihotzik edozein lekutan eta edozein plazatan ETAren aurka agertzeko; ez baztertua izateko beldurrez, ez adiskideak galtzeko beldurrez, baizik eta ETAren Aurkakotasuna bera bihurtu dutelako erakunde, ETA bera baino erakunde terroristago eta izugarriagoa, nola begiratzen zaion. Ez ala? Ez al zaizu zuri, neurri apalagoan bada ere, niri bezala gertatzen?

Literatura, ideologia, konpromisoa eta kontaduriak

Ondo da, Jokin. Arrazoia daukazu: ideologia batetik eta ideologia baten zerbitzuan idaztea ("ezkutu ideologiko" batek edo "aterpe ideologiko" batean babestuta, zeure hitzekin esateko) oso kaltegarria da (edo izan ohi da gehienetan edo askotan behintzat, ez dezagun aterik itxi, ez dezagun gogorregi dogmatizatu) literaturarentzat.

Baina bi kontu horren inguruan: batetik, inolako fede eta ideologia gabekorik ez dago inor; fedearen eta ideologiaren arriskuez ohartu eta ohartarazteak ez du inor ez fedetik, ez ideologiatik eta ez bien arriskuetatik libratzen, mediku izateak gaixotasunetik babesten ez duen bezala. Bestetik, arrazoi osoa zuten Beñat Sarasolak eta Gorka Bereziartuak Juanjo Olasagarreri esaten zioten hartan: ideologiak hondatutako literatura salatzen hasita, nekez ulertzen da zertaz ari garen adibide zehatzik jartzen ez bada.

Idazle batzuen kasuetan, konpromiso literarioak ideologia gainditzen du, eta horiek dira, nik hala uste dut, benetako idazle konprometitu estimagarriak (gogoratu zer esan dudan lehen Otamendiz eta haren Euri kontuak ipuin bildumaz). Beste idazle batzuen kasuan, zirrikitu gutxiegi uzten dio ideologiak zalantzari, heterodoxiari eta, azken batean, literaturari, benetako konpromisoari. Baina inork egin al du kontaduria zehatzik, ziurtasunez egiaztatzeko ezker abertzalekoak direla ideologiak "desliteraturizatutako" liburu gehienen egileak? Nik ez dut kontaduria zehatzik egin, baina euskal literaturaz dudan ezagutzak eta (ona edo txarra) berezkoa dudan intuizioak ez naute susmo hori sinesteko bidean jartzen.

Bere akats eta bertuteekin

Ondo da, Jokin. Arrazoia daukazu: aspergarritik eta artifizialetik asko du euskal abertzaletasunaren eta euskaltzaletasunaren inguruko kulturak. Oraindik ere Aitzol, Arana eta are Santa Kruz apaiza ere bizirik daude gure artean, biziegiak aukeran. Ados. Euskararen Kontseilua, ustez behintzat, hiru pertsonaia historiko horien alderdirik itzaltsuenen gainetik dago, baina niri ere, zuri bezala seguru askorik, arreta, nahi gabe ere, beste norabait joaten zait irratian Kontseiluaren inguruko albisteak entzutean edo egunkarian Kontseiluaren inguruko albisteak irakurtzean (Euskal Tonbola izan da salbuespena: horrek behintzat badu grazia, ezta?).

Guztiarekin ere, ordea, herri honek munduari ezer erakusteko edo eskaintzekorik badu, ezer bizi, estimagarri eta zinez poetikorik, hori, nik ikusten dudan moduan behintzat, ez da ez euskal gatazka deitzen den hori eta ez euskara bera, baizik eta euskararen alde egin den eta egiten ari den lana eta borroka, euskararen erresistentzia (barka biktimismo ukitutxoa, oi, ez naiz ohartu!), bere akats eta bertuteekin, bere Euskararen Kontseiluarekin, bere trogloditazaleekin, bere kaiku eta lekeitiar guztiekin, bere filologo armada osoarekin, bere Volgako Batelariekin eta bere putetxeko madrearekin.

Lizardiren poesia bera ere, zer litzateke gai horri heldu ez balio, euskararen zoroak poeta hezur-muinetaraino bizi ez balu? Orduan ez zatekeen seguru asko Rimbaud Lizardiz galdezka etorriko gurera. Gogoratzen al duzu Bitoriano Gandiagaren arima barruan hazitako lore gorri hura: "gogorragoa giroa eta / gorriagoa orduan"? Uste dut lore gorri xume horixe dela, bere akats eta bertuteekin, bere egoskorkeria arrazoimenaz gaindiko horrekin, munduari eskain diezaiokegun gauzarik aberatsena (uste dut nire aurretik eta nik baino hobeto esan zuela horrelako zerbait Joxe Azurmendik, Manifestu atzeratua poeman).

Ez dugula hori sakralizatu behar? Ados. Ironiaz ere mintza gaitezkeela lore gorri horretaz? Aurrera, beldurrik gabe. Euskal gatazka ("La Cosa", Iban Zalduak dioen moduan) baliatu behar dugula munduari interesatuko zaion literatura egiteko? Primeran! ETAk mehatxatu eta hildakoen errealitateari ere lotu behar zaiola euskal literatura? Jakina! Ari ez da ba! Non dago arazoa? Ez duzu zehazten!

Zuk, Jokin, euskal literatura "dinamikoagoa, biziagoa, pluralagoa" nahi duzu. "Hizkuntza eta identidadearen inguruan kolore eta norabide bakarreko diskurtsoa egin eta egiten dugula iruditzen zait". Zergatik ote? Nork uxatzen ditu beste kolore eta norabide batzuetako diskurtsoak dituztenak euskaratik eta euskal kulturatik? ETAk? Ezker abertzaleak? Nazionalismoak? Ikastolek? Udalbiltzak? Euskaltzaindiak? Euskararen Kontseiluak? Laborantza Ganbarak? Euskal prentsak? Euskal kritika literarioak? Euskal Idazleen Elkarteak? Sautrelak? Sorginen laratzak? Arantzazuko fraileek? Ramon Labaienen berunezko soldadoek? Pirritx eta Porrotxek?

Bi aitorpen eta despedida

Badakit, bai, ez dizut ukatuko, euskararen inguruan botere-gune batzuk sortu direla, edo sortzen ari direla, eta botere-gune horiek, indarra bereganatu ahala, aski jokabide larderiatsu eta gaitzesgarriak erakutsi dituztela kasu batzuetan, indarra bereganatzen duten botere-guneen ohiko joera tamalgarriari jarraiki. Baina nik behintzat ezin dut ahaztu euskararen inguruan sortutako botere-gune batzuetan larderiatsu horiek nondik datozen eta nola eraiki diren, ezta ere zein zelaitan eta nolako arbitroekin eta nolako joko-arauekin ari diren lehiatzen.

Gai honek Gari Berasaluzek duela hilabete batzuk Berrian idatzi zuen artikulu bat ekarri dit gogora: Mozorroa aurpegi. Artikulu hartan, Garik zioen orain, Urola Kostako Hitza egunkariko zuzendaria denez geroztik, ezin duela askatasun osoz idatzi, edo ezin duela behintzat nolanahi eta non-nahi idatzi. Neurri apalago batean bada ere, nik ere sentitzen dut lotura hori, muga hori, Berriako erredaktorea naizen aldetik. Baina Gari bezala, ni ere jakinaren gainean nago, eta, Garirena bezala, nire aukera ere kontzientea da. Batetik, uste dut gure askatasunaren murrizpen hori oso lausoa eta oso txikia dela, eta formei dagokiela edukiari baino gehiago (eta, nire kasuan behintzat, neuk onartu nahi ez arren, forma epatante eta probokatiboetarako joeraren garaia pasatuxe dudala uste dut, zoritxarrez); bestetik, nire ustez, oraingoz bederen, lanak ematen didanak (ez naiz diruaz soilik ari, jakina) ordain hori aise merezi duela iruditzen zait. Eta zu, Jokin, benetan guztiz libre zara nolanahi eta non-nahi idazteko?

Ez dakit artikuluaren hariarekin ondo lotzen diren bi aitorpen horiek. Eta batez ere ez dakit oso ondo ulertzen den zer adierazi nahi dudan bi aitorpen horiekin. Alegia: zilegiak direla euskal kulturaren periferiaren (edo ezkaratzaren?) aldeko aldarrikapenak, zilegiak direla askatasun indibidualaren aldeko aldarrikapenak... Ongi. Baina hemen eta orain, euskararen aldeko lana, borroka eta militantzia (barka hitz itsusia, oi, ezin izan dut sihestu!) periferiarik periferikoena bezain periferikoak dira gutxien-gutxienean, eta, aldez edo moldez, askatasun indibidualaren aldeko agerpenak.

Beste modu batera esango dut: euskara jolaserako nahi dugu, nahi duguna esateko eta nahi duguna egiteko, askatasun osoz, arau eta obligazio guztietatik kanpo, kontsigna guztien gainetik, militantzia guztietatik haratago, "barruko koskorretatik" ateratzen zaigulako, Iñaki Segurolak dioen moduan. Ongi ere, oso ongi. Baina kontuak dauden moduan, gauza jakina da: "Egon hadi lo, eta jango duk mehe!" Beste modu batera antola daitezkeela euskararen nekeak eta lanak? Ez al daude ba bideak libre, ibili nahi dituenarentzat?

Nik ez nuen ikusi, baina Patxi Lopezek baimena eskatu omen zion Juan Jose Ibarretxeri Eusko Legebiltzarrean euskaraz hitz egiteko. Ez dakit zer irudituko zaizun, Jokin, baina zuk esandakoek Patxi Lopezen ateraldi hori ekartzen didate behin eta berriro gogora. Zorionez, ordea, inori baimenik eskatu gabe ari zara idazten, euskaraz idazten gainera, matxetearekin bidea zabaltzen, eta segi gogor horretan, denon mesederako izango da eta, benetan diot.


Oharra: argazkia Giovanni Berengo Gardin-ena da (1974).