Euskara

"tako": "Para, usado como sustantivo" A (OEH)

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Gaurkoan tokatzen dirá txaloak

Atzoko komentario batean Gilenek ekartzen zigún atzoko bertako berri bat ( Gara egunkariko berri hau ) zeintan erabiltzen zén perpaus erlativo bat kin " zein " familiako galdetzaile bat . Hori, soilik hori, jada azpimarragarria da, eta ondo pozgarria : zoriondu behar dugu hóri kazetaria zein atrevitu den egitén erabilera landu aurrerazale hori , zein, bestalde, izan beharko litzake guztiz normala an euskara periodistikoa. Hauxe da berria: Estruktura hori ez da baizik euskara hutsa (akaso esan beharko genuké euskara landu hutsa ) non erabili den " zein " familiko galdetzaile plural ergativo bat (" zeintzuek ") ki eratu perpaus erlativo bat ( euskara hutsa ), eta non, nola dioen Gilenek, aditz laguntzailea doa biluzik (" bat egin dute ": euskara hutsa ). Horrela, esaldi erlativoa bihurtzen da inanbiguoa (" zeinek " hor erabiltzeak utziko liguke dudaren bat buruz bere pluraltasuna, zein, kasu horretan , dén klavea ki transmititu mezua klaruki eta ondo: erlativoa referitzen da ki bi erakunde), eta " dute " biluzi horrek eliminatzen du, hasieratik bertatik, ezein duda buruz aditz erlativoa , zein argiki izanen dén " bat egin dute ". Gaurkoan tokatzen dirá txaloak .  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"-(t)asun" ere izen bihurtu da, "t" epentetikoa hartuta: "tasun"

Hemengo adibide batean ikusten genuen nóla, " keri " izenaz gain, agertzen zitzaigun " tasun " izena ere, zein etorriko litzake tikan " -(t)asun " sufijoa, antzera nola " keri " zetorren ti " -(k)eria ". Ikus zer dioskun OEH-k : tasun . Cualidad . Gauza bakar-bakar bat dira Jesusen bi tasun oriek eta tasun bata dagoen tokian egon beharra da bestea . Mb OtGai III 156. [...] Habilidad . Mekanikarako tasun bereziak dituzte aiarrak . EgutAr 7-7-1958 (ap. DRA ). Interesgarria da ikustea nóla " -(t)asun " honek, berdin nola " -(k)eria ", " -(k)eta " edo " -(t)ar " atzizkiek ere, euren " t- " edo " k- " epentetikoa konservatzen dute noiz askatzen diren.  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Azkue (1925): "... dos ejemplos del sufijo -tako "para", ennoblecido en su categoría gramatical."

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"-ti" > "-tika" > "-tik"

Joseba Lakarra mintzo da an " Refranes y sentencias (1596) Ikerketak eta edizioa " (1996:162) buruz jatorria hen " -tik " sufijo prosekutivo-ablativoa, zeintaz jada mintzatu ginen hemen , esanez: -ti bide da oraingo ablativoaren forma zaharra , eta horrela mantendu zaigu Zuberoa eta Bizkaiko zenbait lekutan, eta -ka atzizkia erantsi zaio gainerakoetan; hortik ateratzen dira Landucciren gatica "por", lecutica lecura "de villa en villa" edota Etxepareren yxilica . Gero -tika honek -a galdu du lurralde gehienetan, -tik emanaz. [Lakarra, 1996:162] Baita ere, -tikan .  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"keria": "Sustantivación del suf. '-keria' como 'cualidad negativa'" (OEH)

Atzokoan aipatzen genuen a atzizkia " keria " nola beste kasu bat non sufijo bat bilakatu dén beste zerbait askea (kasu honetan, izena). Honatx zér dakarkigun OEH -k buruz erabilera hori (ikus hemen ): keria . keri . Defecto . ( Sustantivación del suf. -keria como 'cualidad negativa' ). Cf. A Morf 13 (K): "Si alguien se valiese de keriak por vicios". Azketsidazu nire garbitasun au: aldi auetako gorputzalakeri zakarroan, ordea, garbitasunak berak keriari barkapena eskatu ta oiñetan aozpeztu bear zaio . "Vice" . Amez Hamlet 118. Tasun eder ori [adiurre egon-ezina] keri itsusi bilakaturik zegoen . Zait Plat 36. Ohar ze, gainera, " -a " organikoa higatuta ere agertzen da.  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

...ynoc çe bez aurqui guero çe aldia eldu doa. (1596)

Duela egun batzuk aipatzen genuén adibide bat, egungoa, non erabiltzen baitzen " ze " konpletivo soila, gabé erabil zedin " -la " sufijoa: - "oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)" eta gaur ikusten dugu an " Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance " (1596), ondorengo adibidea: Hurdinetan assi azquero prestu esta seyzaroa ynoc çe bez aurqui guero çe aldia eldu doa . [166] zeinen gaztelaniazko versioa litzaké hau: Después de comêçado a encanecer no es de prouecho el niñear, nayde diga luego después que el tiempo suele llegar. [166] Hortaz, estruktura hori erabiltzen zen komunki an 1596 .  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Txomin Peillen (1991): "Edukitasunaren alor horretan, "-kide", "-kin", "-kidin" ikusi behar dira."

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"dako" postpositivoa solterik ere idatzi ohi da

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

A alternantzia arten absolutivoa eta genitivoa noiz aglutinatzen "kin" soziativoa

Ari garelarik mintzatzen buruz atzizkiak zein pasatzen diren ki izán beste zerbait solteagoa , hala nola izenak, adverbioak, aditzak, postposizio solteak edo preposizio solteak ere, gogoratu behar dugu ze, hainbat atzizkik erakutsi izan dute alternantziá arten kasu absolutivoa eta genitivoa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena . Esan nahi baita ze, nola genioen hemen , adibidez " kin " soziativoa lotu izan dá kin absolutivoa ere : " kin " soziativoa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutivoa , nola an Landuchioren hiztegia (1562): Vere personea quin Oyña quin çapaldu Gozo quin [adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia , Azkarate-Altuna, 2001:105] nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitivoa , osatuz " ...-re kin " = " ...rekin "... [ Balbula, 2019 ] Larramendik, an bere " El imposible vencido " (1729) jasotzen du, pluralerako , ondorengo aglutinazioak , zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853): ac quin —con los, con las. acgatic—por los, por las. acgabe—sin los, sin las. etan—en los, en las. [Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2] nahiz sigularrean eramaten dú genitivoa: a ré quin —con el, con la; agátic—por el, por la. agábe—sin el, sin la. án, eán, agán—en el, en la. [Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2] Alternantzia absolutivo-genitivo horrek erakusten du " kin " atzizki aglutinatu bat, aski independentea , zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik , printzipioz postpositivoki: laguna kin , lagunak kin baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositivoa : kin laguna, kin lagunak Beti ere, aukeran .  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"-tar" atzizkia ere erabili da kin genitivoa: "...bere buruentár" (Leizarraga)

Sarrera honetan ikusi genuen nóla atzizki bat (" -keta ") aska daiteke ti bere erroa, bilakatú postposizio eta, postposizio moduan, erabilí genitivoa afin bereiztu singularra eta plurala: II. ( Usado como adv. o posposición ). 1. (AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal ap. A; Dv, H). (Como segundo miembro de comp.).Buscando, en busca (de), a por. v. egurketa (3), etc. (...) ( Tras gen .). Ardurenik itsasoaz haindirat baitoa [Eskualduna] onaren ala berriaren keta . JE Bur 204. [ OEH ] Orobat aipatu genuén hemen ze " -tar " atzizkia askatua zela afin sortu " targo " izena. Orain aipatu behar dugu ze " -tar " atzizkia ere erabili da kin genitivoa: ...bere buruen tár ,... [Leizarraga, 1571] afin sortu expresio bat zeinen esangura dén " egoista ".  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"keta" erabilia nola izena, postposizio askea osté genitivoa, edo adverbioa.

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"-eta" > "-keta" > "keta", "-eria" > "-keria" > "keria", "-era" > "-kera" > "kera"

Atzoko sarreran mintzo ginen buruz " -keta " atzizkia, zeinen jatorria izanen litzaké " -eta " atzizkia, nola zehazten digu Mitxelenak an bere FHV (1990:247-248): Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería , bellaquería , etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era , otro préstamo al parecer , y con el com. -(k)eta , que es además muy frecuente en la toponimia ( -keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta , plural del colectivo -etum . [Mitxelena, FHV, 1990:247-248] Eta gauza da ze, hala " -keta " atzizkia (ikus hemen ), nola ere " -keria " edota " -kera ", hirurak ere jalgi dira tikan erabilera atxikia.  balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Lakarra (1996): "Zuzen «...nayde encuentre luego que ...» litzateke"

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Peillen (1991): "..., ez orain ez lehen atzizki erabileratik kanpo -geuk dakigunez- jalgi ez direnak:..."

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

"-kide" > "-ki" > "-kila" ("-la" modala hartuta)

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

1691: Ce barri dogu? Barri dogu ce Angueru mila Gure menditic Igaro dira.

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00

Arana Martija (2003): "...nonbait Durangaldean kantatzen edo antzezten ziren koplak..."

 balbula 2020/01/16 - 00:00:00